Lars Hætta

Lars Jacobsen Hætta var bror til ein av leiarene av Kautokeino-opprøret, Aslak Jacobsen Hætta. Hætta var ein av fem samar som vart dømde til døden etter Kautokeino-opprøret, men han fekk dommen gjort om til livstid. Han var atten år då opprøret fann stad. Broren Aslak blei avretta i 1854.

Etter arrestasjonen heldt Lars Hætta hardnakka fast ved trua si, til liks med broren Aslak og den andre leiaren, Mons Somby. Dei hevda at dei ikkje kunne dømast av menneske når gjerninga var utført som fylgje av deira religiøse tru. Men seinare fekk Lars uro for at førebiletet hans, broren Aslak, kunne ha teke feil. Han leita i Bibelen etter svar og kom etter kvart til at opprørarane hadde teke feil. Breva han skreiv frå fengselet er prega av uroa og angeren til sinnet.

Våren 1854 vart Lars Hætta saman med andre langtidsdømde send til soning i tukthuset i Trondheim. Her kunne han ha blitt sitjande resten av livet, om han ikkje hadde blitt “oppdaga” av språkforskaren Jens Andreas Friis, som var lærer i samisk og finsk ved universitetet i Christiania. Allereie i 1851 hadde han vendt seg til Justisdepartementet og bedt om å få eit par samiske straffangar overført til Christiania slik at dei kunne hjelpe han i språkarbeidet hans. Men fyrst i 1856 vart 7 samiske fangar frå Kautokeino – mellom dei Lars Hætta – overflytta frå Trondheim til straffeanstalten på Akershus festning.

Lars Hætta vantreivst i fengselet og lengta tilbake til fjellivet. Han byrja å arbeide med treskjering og laga mange miniatyrgjenstandar som illustrerer livet og reiskapskulturen til reindriftssamane. Miniatyrane blir i dag oppbevarte på Norsk Folkemuseum.

I fengselet var Lars Hætta òg oppteke av misjonspresten Nils Stockfleths omsetjing av Det nye testamentet til nordsamisk. Friis hadde i 1851 fått spørsmål frå Bibelselskapet om å revidere henne. Lars Hætta vart engasjert i revisjonsarbeidet og kom til å utføre det meste av oppgåva under leiing og tilsyn av Friis.

I 1863 søkte Friis og professor Ludvig Daae om lauslating av dei fire då gjenverande samiske fangane på Akershus. Dei framheva at fangane hadde vore arbeidsame, beskjedne og livlege og hatt eit fredeleg forhold til dei andre innsette. Tre av dei vart lauslatne, og frå 1865 sat Lars Hætta åleine igjen. Ein ny søknad om benåding vart send, og i april 1867 blei han fri. Saman med Daae og Friis reiste han nordover og vart med på ein vitskapleg reise gjennom Finnmark, Kola og Nord-Karelen.

Lars Hætta heldt fram arbeidet med bibelomsetjinga òg etter at han sleppte ut av fengselet. Den reviderte omsetjinga av Det nye testamentet vart ferdig i manuskript 1869, men kom fyrst ut 1874. Neste store oppgåve var omsetjing av Det gamle testamentet. Dette arbeidet byrja han på 1869, og det var ferdig allereie fire år seinare.

I tillegg hadde Hætta andre omsetjaroppdrag i samarbeid med Friis. Bibelselskapet ynskte at også dei såkalla apokryfe skriftene skulle omsetjast. Hætta fekk oppdraget og arbeidet med dette i 1881–1885. Her hadde han nytte av vitskapsmannen Just Knud Qvigstad, som arbeidde ved Tromsø Museum. Qvigstad meinte at Hætta ikkje burde vere så sterkt bunde av den norske bibelteksten, men la den samiske språkrikdomen kome til sin fulle rett. Den teologiske kontrollen i forhold til grunntekstane kunne andre ta seg av.

Det kom likevel til å ta tid å få gjeve ut heile Bibelen på nordsamisk. Bibelselskapet hadde store økonomiske problem og makta ikkje oppgåva, og staten var lite villig til å støtte samiske utgjevingar. Løysinga vart organisasjonen Norsk Finnemisjon, som vart stifta i Tromsø 1888. Oppgåva til finnemisjonen vart å gje ut heile Bibelen på samisk og forkynne Guds ord på samisk. Det vart sett i gang innsamlingar og ofringar i kyrkjene. Endeleg i 1895, eitt år før Lars Hætta døydde, vart 1500 samiske biblar bunde inn og distribuerte. For dei apokryfe skriftene fanst det ikkje pengar til trykking, og manuskriptet forsvann, men er seinare funne igjen.

Hættas språklege innsats var ikkje avgrensa til bibelomsetjing. Han var ein av redaktørane bak Ordbog for det lappiske Sprog, som Friis gav ut 1885–1886, og han omsette Volrath Vogts bibelhistorie (1866) og Pontoppidans forklåring (1873) og dessutan fleire salmar saman med Friis. Salmane vart gjeve ut i 1861 og i 1870 og utgjer grunnstammen i den samiske salmeboka Sálbmagirjí, som framleis er i bruk.

Lars Hætta vende tilbake til Kautokeino i 1867 og gifta seg der året etter. Familien busette seg i Soahtefielbma, ei mils veg frå kyrkjestaden. Same år fekk han mellombels stilling som omgangsskulelærar. I 1869 søkte han stillinga som klokkar i Kautokeino, men fekk ho ikkje, sjølv om soknepresten i innstillinga si hadde påpeika at han stod høgt over dei andre kandidatane i kvalifikasjonar. I 1884 fekk Lars Hætta offentleg æresoppreising, og i 1886 vart han tilsett som kyrkjetolk.

I 1883 oppstod det ei ny læstadiansk vekking i Kautokeino. Presten i nabosoknet på finsk side var fleire gonger i Kautokeino og heldt vekkingsmøte. Lars Hætta heldt avstand til rørsla, noko som vekte mishag mellom tilhøyrarane, og han vart ein einsam mann dei siste åra før han døydde i 1896. På grava hans har Kautokeino kommune reist eit stort malmkors som anerkjenning for innsatsen hans.

• En beretning om de religiøse og moralske forhold i Kautokeino før den Læstadianske vækkelse, i Norvegia sacra 3, 1923 (samisk utg. i T. Frette (red.): Muitalusat, 2. utg., 1982.

• Kautokeino-opprøret
• samisk religion
• bibelomsetjing

• Aarseth, Bjørn: Lars Hætta i Norsk biografisk leksikon.
• Bær, Anders Pedersen: «Erindringer 1825–49», overs. av J. Qvigstad, i Norvegia Sacra 6, 1926 (samisk utg. i T. Frette (red.): Muitalusat, 1982, s. 44–123).
• Kjølaas, Per Oskar: «Lars Jacobsen Hætta. Opprører og bibeloversetter» (med parallell samisk tekst), i A. I. Keskitalo: Guovdageainnu suohkangirji/Kautokeino sognebok, Kautokeino 1998.