Anı yaşamaq nədir və bu, ruhi sağlamlığımıza necə təsir edir?

BBC News Azərbaycanca Xidmətinin hazırladığı xəbərləri, təhlilləri və videoları birbaşa WhatsApp Kanalımızda izləyin. Qoşulmaq üçün linkə klikləyin.

Bir gün Instagram-da gəzərkən qarşıma çıxan bir videoda bir anlığa dayandım.

Ekranda belə yazılmışdı:

"On il sonrakı halın, bu anın dadını bir az da olsa daha çox çıxarman üçün sənə yalvarır".

Bu, çoxumuzun yaşadığı bir çətinliyi mənə xatırlatdı: Anı yaşamaq.

İngiliscə "mindfulness" adlandırılan bu üsul insanları müəyyən bir anda öz düşüncələrinə, hisslərinə və ətraflarına diqqət çəkməyə təşviq edir.

Həyatımız getdikcə daha da sürətli və gərgin hala gəlsə də, mütəxəssislər anı yaşamağın bir lüks deyil, ruhi sağlamlığımızı qorumaq üçün bir zərurət olduğunu deyirlər.

"Ən yaxşı illərimi yaşadığımı bilmirdim"

İordaniyanın paytaxtı Ammanda yaşayan 37 yaşlı idman məşqçisi Zeina deyir:

"İllərimi daha yaxşı olmağa çalışaraq keçirdim, amma əslində yaxşı olduğumu unudurdum."

Zeina gənclik illərində zahiri görünüşünə və çəkisinə həddindən artıq diqqət etdiyini, daim özünü natamam hiss etdiyini danışır.

Amma indi köhnə şəkillərinə baxanda, özünə qarşı çox amansız davrandığını anlayır.

Əvvəllər kompüter mühəndisi kimi işləyən Raed üçün isə işini itirmək dünyaya baxışını dəyişdirib.

Reed o günləri BBC-yə belə xatırlayır:

"İş yerindəki təzyiqdən həmişə şikayət edirdim və işimi dəyişmək istəyirdim. İndi işimi itirmişəm, o günlərdən ötrü ən xırda təfərrüatına qədər darıxıram; hətta səhər tıxacları üçün belə".

Aylıq maaş ona həm zehni, həm də maddi sabitlik verir, ailəsinə daha yaxşı həyat təmin etməsinə imkan yaradırdı.

"Demə, həyatımın ən yaxşı illərini yaşayırmışam, xəbərim yox imiş".

İki uşaq atası, qırx yaşlarının ortalarında olan Əhməd isə əvvəllər uşaqlarının bir an əvvəl böyüməsini arzulayardı; beləliklə, özünə bir az vaxt ayıra biləcəyini düşünürdü.

Amma uşaqları yeniyetmə yaşına çatanda onun baxış bucağı tamamilə dəyişib:

"Onların qışqırığından, eyni sualları təkrar-təkrar vermələrindən, evə gətirdikləri xaosdan bezərdim", – deyə Əhməd belə davam edir:

"İndi isə o günləri, səsləri və o təsadüfi söhbətlər üçün darıxıram. Çox gec başa düşdüm ki, o xaos əslində həyatımın ən gözəl şeyi imiş".

Niyə yaşadığımız anı görməzdən gəlirik?

Zeina, Raed və Əhmədin hekayələri əksər insanların anların dəyərini yalnız zaman keçəndən sonra dərk etdiyini göstərir.

Ürdündəki İrbid Tibbi Məsləhət Mərkəzindən psixoloq Dr. Nawaf Al-Rifai bu vəziyyəti belə izah edir:

"Psixoloji və neyroloji baxımdan insanlar təbii olaraq "zehni səyahət"ə meyillidirlər; yəni oyaq olduqları vaxtın böyük hissəsini keçmişdəki hadisələrlə və gələcəklə bağlı gözləntilər arasında keçirirlər".

Bu proses düşünmə və planlaşdırmaya cavabdeh beynin "standart şəbəkəsi" ilə əlaqəlidir.

Amma bəziləri üçün bu vəziyyət daim diqqət dağınıqlığına səbəb olur.

Al-Rifaiyə görə, indiki anda qalmaqda çətinlik çəkən insanlar diqqətsiz deyil, "idrak baxımından həddindən artıq məşğul" şəxslərdir və bu meyilli insanlar çox düşünməyin onları həll yoluna aparacağına inanırlar; halbuki bu, onları həm məmnunluq hissindən, həm də məhsuldarlıqdan uzaqlaşdırır.

"Anı yaşamaq" haradan gəlir?

Anı yaşamaq təcrübəsinin kökləri Buddist ənənəsində istifadə olunan meditasiya texnikalarına əsaslanır; bu, maariflənmə yolunun əsas hissəsidir.

1960-cı illərdə alimlər bu texnikanın ağrı və ruhi xəstəliklərin müalicəsində tibbi faydalarını araşdırmağa başladılar.

Amerikalı professor Jon Kabat-Zinn bu sahədəki öncülərdən biri oldu. 1979-cu ildə o, Massaçusets Universiteti Tibb Mərkəzində "Anı Yaşamaq" -əsaslı Stressin Azaldılması (Mindfulness-Based Stress Reduction – MBSR) proqramını yaratdı.

Kabat-Zinn səkkiz həftəlik proqram ərzində xroniki ağrısı olan xəstələrə "Anı yaşamağ"ın əsas prinsiplərini tətbiq etdirdi.

O görüb ki, mühakiməsiz və həddindən artıq düşünmədən hazırkı anın fərqində olmaq insanlara gündəlik təzyiqlərlə daha yaxşı mübarizə aparmaqda kömək edir və psixoloji rifaha müsbət təsir göstərir.

Tapıntılarını tibbi jurnallarda və kitablarında yayımlayaraq bu tətbiqin daha geniş tibbi mühitdə populyarlaşmasına nail oldu.

Bu gün "Anı yaşamaq" Böyük Britaniyanın Milli Səhiyyə Sistemi (NHS) də daxil olmaqla klinik şəraitdə istifadə olunan terapiya üsuludur.

Görünməz bir müqayisə yarışı

Sosial medianın həyatımızda getdikcə daha çox yer tutduğu bir dövrdə artıq müqayisə aparmaq üçün heç bir səy göstərməyə ehtiyac qalmır. Barmağımızı ekranda sürüşdürməyimiz kifayətdir.

Araşdırmaçı jurnalist və media təlimçisi Safaa Al-Ramahi istifadəçilərin alqoritmlərin içində ilişib qaldığını deyir. Bu alqoritmlər onlara real olmayan bədənlər, lüks tətillər kimi şişirdilmiş bir reallıq təqdim edir.

Al-Ramahi belə izah edir:

"Bütün bunlar tədricən bizim şüuraltımızı yenidən proqramlaşdırır. Biz hər kəsin qüsursuz bir həyat yaşadığını, adi, geridə qalmış və qüsurlu olanın yalnız bizim olduğumuzu düşünməyə başlayırıq".

Psixoloq Al-Rifaiyə görə, bu vəziyyət insanların öz həyatlarını başqalarının seçilmiş və filtrlənmiş anları ilə müqayisə etdiyi "yuxarıya doğru sosial müqayisə" fenomenini gücləndirir.

Bu isə sosial ağrı və natamamlıq hissi ilə əlaqəli beyin bölgələrini fəallaşdırır.

Al-Rifai bununla bağlı belə deyir:

"Terapiyalarda insanlara telefon bildirişlərini yoxlamağı dayandırmağı və müqayisə etmək istəyini məhv etməyə yox, onu müşahidə etməyə çalışmaları öyrədilir.

Bu, zehinlə mübarizə aparmaq deyil; onu idarə etməyi öyrənməkdir. Rəqəmsal ekosisteminizi nəzərdən keçirin: Kimi izləyirsiniz? Onlar sizə nə qatır?"

Nə edə bilərik?

Al-Rifai insanların diqqətini yenidən hazırkı ana qaytarmaq üçün tətbiq oluna biləcək sadə üsullar olduğunu deyir.

Bunun üçün "Ən kiçik tapşırıqla başlamağı" tövsiyə edir.

O, pasiyentlərinə bir fincan qəhvəni beş dəqiqə ərzində içməyə tam diqqət yetirməyi məsləhət görür:

"Onun istiliyini əlinizdə hiss edin, dadına baxın, qoxusunu duyun. Gəzin, amma düşünməyin, yalnız ayaqlarınızın hərəkətinə diqqət edin. Biz buna tək tapşırığa fokuslanma deyirik".

Digər bir üsul isə "beş duyğu oyunu" adlanır:

Al-Rifai bu texnikaları belə izah edir:

"Buradakı elmi sirr diqqəti qayğı dolu beyindən hissi beyinə yönəltməkdir. Həqiqi varlıq oradadır.

Unutmayın, sinir sisteminiz daim performans üçün deyil, işləmək və dincəlmək üçün yaradılıb. Həmişə xatırlayın: Siz bir insansınız".