زغال‌سنگ دولتی؛ عبور از زمستان سرد کابل در سایه بحران اقتصادی و آلودگی شدید هوا

با آغاز نخستین موج سرما در کابل، هزاران نفر صبح زود خود را به مراکز توزیع زغال سنگ می‌رسانند؛ صف‌هایی که هر روز طولانی‌تر می‌شود و روایت‌گر زمستانی است که بسیاری در آن میان «گرم ماندن» و «سلامت» مجبور به انتخاب می‌شوند.

میلیون‌ها نفر از باشندگان پایتخت، برای گرم کردن خانه‌های‌شان از زغال‌سنگ دولتی استفاده می‌کنند. آلودگی هوا در کابل به سطحی رسیده که مردم آن را «خفه‌کننده» توصیف می‌کنند.

با بسته‌شدن مرزها، توقف صادرات زغال، افزایش بهای چوب و کمبود شدید برق، بحران سوخت در افغانستان را وارد مرحله تازه‌ای کرده است.

در یک مرکز توزیع زغال در شرق کابل، قبل از ظهر یک روز تنها صدای برخورد بیل با توده‌های سیاه زغال شنیده می‌شود. زن و مرد، پیر و جوان، سالم و معلول، همگی با بوجی‌های بزرگ در دست منتظراند.

بسیاری، چندین ساعت‌ در صف ایستاده‌اند. ظاهره ملازم یک مکتب و نان‌آور خانواده‌ای نه‌نفری می‌گوید هر زمستان مشکلات سوخت را تجربه می‌کند: «۵۷۰۰ افغانی معاش دارم، توان خرید زغال از بازار آزاد را نداریم. این زغال دولتی برای ما یک سهولت است… زمستان را با همین زغال می‌گذرانیم. شوهرم بیمار است و نان‌آور ندارم.»

داستان ظاهره، داستان بسیاری از خانواده‌های کابل است؛ خانواده‌هایی که با درآمدهای ناچیز، بیکاری گسترده و تورم افسارگسیخته روبه‌رو هستند. برای آنها زغال دولتی تنها گزینه‌ای‌ست که هنوز قابل خرید است. چوب به‌ویژه چوب میوه‌، بسیار قیمت شده و دوام کمتری دارد.

حیات‌الله، یک چوب‌فروش جوان که در یک منطقه فقیرنشین بساط کرده، می‌گوید «یک خروار چوب زردآلو ۸۵۰۰ افغانی است. چوب زود خاکستر می‌شود. مردم به‌خاطر قیمت و دوام، زغال می‌خرند.»

با این حال، حتی زغال دولتی نیز برای بسیاری دسترس‌پذیر نیست. صالحه، زنی که با ظاهره در یک مکتب ملازم است، می‌گوید: «توان خرید یک تُن زغال را نداشتم. یک تُن آن حدود ۸۷۰۰ افغانی است. فقط نیم تُن خریدم.»

برای بسیاری از خانواده‌ها، این نیم‌تن باید تمام زمستان را دوام بیاورد.

مقام‌های شرکت‌های امارتی (دولتی) که این زغال را در مراکز مختلف شهرکابل به «افراد مستحق به ۶۸۰۰ افغانی» می‌فروشند، می‌گویند نرخ‌ها در تمام مراکز ثابت است. تنها در سایر ولایت‌های سردسیر نرخ‌ها به دلیل کرایه انتقال زغال کمی بالاتر است.

مردم شهر کابل می‌گویند در این روزها کیفیت هوای کابل در برخی ساعات روز به سطح خطرناک می‌رسد.

دود زغال، خاکه و پلاستیک در هوا مخلوط شده و محله‌های فقیرنشین پایتخت را در «آلودگی خفه‌کننده‌ای» فرو می‌برد.

جمعه‌خان، مردی که در کودکی بر اثر انفجار ماین معلول شده و اکنون دست‌فروشی می‌کند، می‌گوید: «شب‌ها مردم بسیار زیاد زغال و پلاستیک می‌سوزانند. هوا بسیار آلوده است. وقتی شام بیرون بروید سرفه می‌گیرید. مجبوریم زغال بسوزانیم چون گاز و چیزهای دیگر قیمت است.»

کارشناسان محیط‌‌ زیست هشدار می‌دهند که سوزاندن زغال بی‌کیفیت در بخاری‌های غیرمعیاری داخل خانه‌ها، سلامت مردم را جدی‌تر از همیشه تهدید می‌کند.

مطالعات بین‌المللی نشان داده که بیش از یک میلیون خانواده در کابل برای گرمایش از سوخت‌های استاندارد نشده استفاده می‌کنند.

بسیاری از خانوارهای تهی‌دستی درطول سال از سوخت‌های جامد مانند چوب، زغال و ضایعات برای پخت‌وپز و گرمایش استفاده می‌کنند؛ عادتی که یکی از عوامل اصلی امراض تنفسی، ریوی و قلبی در افغانستان محسوب می‌شود.

مقام‌های شرکت زغال سنگ شمال می‌گویند که تلاش دارند بارِ اقتصادی خانواده‌ها را کاهش دهند.

عبدالقیوم کریم‌زوی، آمر عمومی بریکت کابل - شرکت‌های زغال سنگ شمال، روند توزیع را «شفاف» توصیف می‌کند و می‌گوید زغال عرضه‌شده کیفیت مطلوب دارد.

او در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی افزود: «قیمت زغال برای کابل ۶۸۰۰ افغانی و برای ولایت‌های سردسیر مانند پروان، پکتیا، پکتیکا، غزنی و میدان وردک ۷۲۰۰ افغانی تعیین شده و دلیل تفاوت قیمت، هزینه انتقال به ولایت‌های دوردست است.»

به گفته او، در هر مرکز روزانه حدود ۴۰ تن زغال توزیع می‌شود.

کریم‌زوی تأکید می‌کند که زغال شمال، به‌ویژه زغال معادن دره‌صوف و زهرا، از کیفیت حرارتی بالایی برخوردار است؛ حرارتی که میان ۸۰۰۰ تا ۸۵۰۰ کالری در هر کیلوگرم برآورد شده است.

این زغال معمولاً برای نیروگاه‌ها، خشت‌پزی، فابریکه‌های آهنگری و کارخانه‌های ذوب آهن مصرف می‌شود و سال‌هاست که تجاران آن را به بلخ، بغلان، جوزجان، کابل و حتی پاکستان انتقال می‌دهند.

اما با بسته‌شدن مرزها، صادرات زغال نیز متوقف شده است.

در همین حال، سخنگوی شرکت‌های امارتی می‌گوید که روند استخراج و توزیع زغال برای حدود ۴۰ هزار نفر اشتغال‌زایی ایجاد کرده است.

مولوی محمدنبی بهار، سخنگوی شرکت‌های دولتی زغال سنگ به بی‌بی‌سی گفت: «ما تعرفه‌ها را به وکلای گذر می‌دهیم. آنها در کوچه و گذر می‌دانند کی نیازمند است. به ما معرفی می‌کنند و زغال توزیع می‌شود.»

او افزود که دولت از هر تن زغال حدود ۸۰ افغانی مفاد می‌گیرد.

اما اقتصاددانان و متخصصان انرژی می‌گویند این برنامه‌ها، هرچند برای کوتاه‌مدت ضروری است، نمی‌تواند بحران سوخت و آلودگی هوا را حل کند.

افغانستان با وجود منابع بزرگ زغال‌سنگ، فاقد زیرساخت‌های مناسب برای استخراج و پراسس یا فرآوری استاندارد است.

استخراج عمدتاً دستی انجام می‌شود و کیفیت زغال به دلیل نبود تکنالوژی مناسب یکدست نیست.

کمبود شدید برق نیز بر این چرخه افزوده می‌شود. بر اساس آمار برنامه انکشافی سازمان ملل، بیش از ۸۰ درصد جمعیت کشور به برق مطمئن و ۲۴ ساعته دسترسی ندارند.

در کابل، بسیاری از خانه‌ها تنها چند ساعت در شبانه‌روز برق دارند، و این کمبود خانواده‌ها را به استفاده از زغال و حتی ضایعات سوق می‌دهد.

در محلات فقیرنشین کابل، دود سیاه زغال سقف خانه‌ها را می‌پوشاند و بخاری‌های کهنه در گوشه اتاق‌ها می‌سوزند. کودکانی که کنار بخاری می‌نشینند، نفس عمیق نمی‌کشند؛ سرفه‌هایشان با هر شب سرد بیشتر می‌شود.

بسیاری از خانواده‌ها به دلیل مشکلات اقتصادی چاره دیگری ندارند.

زمستان کابل، هر سال سخت‌تر از سال قبل می‌رسد. و در حالی که بازار انرژی جهان دستخوش تغییر است، اینجا در افغانستان بسیاری هنوز با ابتدایی‌ترین امکانات ممکن می‌کوشند تنها یک اتاق خانه‌شان را گرم نگه دارند.

زغال دولتی، برای هزاران خانواده، آخرین امید است؛ اما امیدی که بهای آن، هوایی آلوده‌تر و سلامت آسیب‌پذیرتر است.