Sâta a-o contegnûo

Carènda (turènte)

Azónzi conligaménti
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese
44°04′20.53″N 8°13′33.57″E
Da Wikipedia
AR
 Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, intu parlà di Furtìn
A Carènda
A Carènda vìsta dau punte de l'Aurelia
Lucalisasiùn
Stàttu Itàlia
Regiùn Ligüria
Pruvincia Saùna
Cumün Cixan
Arbenga
U Sejâ
Caraterìstiche fìxiche
FuxeMâ Ligüre
 • 44°04′20.53″N 8°13′33.57″E
 • 0 m s.l.m.
Lunghessa6
Basìn idrugraficu8 km2[1]
Carateristiche du basìn
Basìn idrugraficuSò basìn
Afluènti daa sinistraVegghe de sutta
Wikidata · Info

A Carènda[n. 1] (Carenda in italiàn) u l'è in turènte lungu tòstu 6 chilòmetri ch'u scûre in Arbenga[2] e u se càccia intu Mâ Lìgüre, ai cunfìn cu'u Sejâ.

Geugrafìa

Màppa du percursu da Carènda

Basìn

U basìn da Carènda u l'è svilüpàu inta parte au setentriùn da Ciâna d'Arbenga, insémme a di âtri rièi ciü picìn, cumme l'Antugnàn e u San Roccu, st'ürtimu ch'u l'è intu cumün du Sejâ.[2] Sulu pe' sò cuntu u riva a cruvì tòstu öttu chilòmetri quaddri[1] de estensiùn, e u l'è pe' stu fètu lì u ciü gròssu riàn a scûre in Arbenga, levâ a Sènta. U sò cumprensôiu[n. 2] da ina parte u l'ha cumme cunfìn l'Antugnan (a punènte, vèrsu a Ciâna) mèntre da l'âtra u se larga versu i munti, armênu fin in sa Ròcca de L'Ommu[3] (557 m), dunde a levante u se arve a Valle Ibà, furmâ dau Tursê, riàn ch'u l'ha in spartiègua ch'u se spuncia fin daa custêa du Munte Pìccaru (280 m). Ciü a punènte da Ròcca, u Pesâtu, dund'u turènte u g'ha e sò funti e u sò basìn u cunfina cun quellu du Nêva.[1]

Percursu

U riàn u nàsce pôcu au de sutta du Munte Pesâtu (686 m), ai cunfìn cu'u teritôriu[n. 2] du cumün de Cixàn, fra e lucalitè de Bandìe e da Còsta da Tâna. U scûre fin a rivà in Cian Boschi, marcandu pe' in bellu tòccu u cunfin fra i dui cumün. Passâ a regiùn du Ruàu, a munte de Sàlea, u tucca da vixìn u stradùn, passandughe au de sutta e cuntinuandu in zü versu l'Uivêu-Tèra Cuniggiu, pe' chinà poi versu Campugêxa a l'artessa de l'autustràdda. Traversandu, inta Ciâna, e lucalitè de Rapalìne, e di Paraggi, u riva inta regiùn da Carènda, ch'a ne porta u numme. Inte l'ürtimu toccu u riàn u l'è stètu incementàu, cun de gròsse müaje in si fianchi ch'i ne cuntegne u lettu. E aa fìn u sbucca inta maìna ai cunfin cu'u Sejâ, 'na sentêna de mêtri ciü in zü che u punte in se l'Aurelia.[n. 3][3]

Afluènti

A ciü parte di afluènti a se ghe caccia da sinìstra, fra sti lì ghe n'è trèi picìn ch'i se ghe caccia pôcu dòppu l'inissiu du sò cûrsu, a l'artessa de Câve. De dòppu u gh'è:[3]

  • U Riàn di Cuùmbi[2], u nàsce a partì da dunde i se ünisce u Riàn di Grupìn cun quellu di Rubìn, a l'artessa da regiùn di Rubèrti, a Sàlea. Tantu ün cumme l'âtru rammu i l'han e funti dae pàrti da Còsta da Tâna, ciü a levante de dund'a nàsce a Carènda.
  • U Riàn du Fossu, u l'ha l'origine inta Funtanavìva, ch'a se tröva ascì sta lì dae parti du Pesâtu. U finìsce inta Carènda da l'Uivêu, dòppu avê pigiàu l'ègua du Riàn de Funtâne a munte da gêxa de San Giacumu. U scûre pe'a ciü pàrte au levante du paìse de Sàlea.
  • U Riàn de Ciàppe (o de Ciòppe)[2], u dêve u sò numme daa regiùn dund'u pàssa primma de caciâse inta Carènda, tòstu ai cunfìn cun Campugêxa. U recampa püe i rièi du Murtêu, da Cà du Campu e da Vidua.
  • U Riàn Fuscàu[2], u pàrte d'in si munti versu A Peàgna, pe' passà de fiancu ae Belòtte e aa Vallà, fin a rivà daa Carènda de Rapalìne, dund'u se càccia inta Carènda, nu prìmma d'avê passàu ascì a stradda pruvinciâle.

De dòppu u riàn u pàssa da San Zòrzu, cu'u cursu ch'u cêga au de sutta de Casermette e u piggia in àndiu tòstu du tüttu drìtu, difèti l'ürtimu chilòmetru u l'è incementàu, fin a che u nu sbucca intu mâ, ina ôta passàu l'Aurelia[n. 3], a regiùn da Carènda de Sutta e ancù a feruvìa.[4]

Storia

U numme da Carènda u l'è mensiunàu fin dau mediuevu, scicumme ch'u cumpàie cumme Kalenda inti Statüti d'Arbenga du 1288[5], diferènti i sun poi i nummi ch'u gh'è stètu dètu de dòppu, fra sti lì u se ricorda Callede fossatum, ch'u se tröva inti catasti du 1420 o, ancù, i vàri Riano delle Calende[6], Canale Calandra[7] e Canale delle Calande, ch'i se tröva inte màppe disegnè du Settesèntu dau Matteo Vinzoni.[2] A stu prupôxitu, da ina testimuniansa ripurtâ da stu lì, u se sa che u riàn, inti periudi de secca, u l'éa döveàu cumme passaggiu da chi u traffegava de sfröxu a sâ, ch'i ne vegnìva da l'entrutèra.[8] De cuntru, aa fìn de stu seculu[9] e inti primmi de l'Öttusèntu, cumme inte carte du Giacomo Brusco[10], a vegne ancù ciamâ La Calenda, mèntre a denuminasiùn La Carenda a cumpàie intu saggiu storicu du Cottalassu du 1820.[11]

Ambiènte natüâle

U cursu d'ègua u l'è pe' ina parte suttu a tütela ambientâle, vistu che a pruvincia de Saùna a l'ha istituìu ina zôna prutètta[12], scicumme che intu riàn se ghe tröva ina gran varietè tantu de ciànte cumme de bêstie. De cuntu, fra tütti, a presènsa da tartarüga Emys orbicularis ingauna, ciü de sèrti géneri de rène e de baggi.[13] Cumme ciànte d'ègua dûse se mensiùna tipi de cànne e de alghe, cumme a Chara[13], ch'a l'è rèa. Ancù de interèsse u l'è in picìn laghettu ch'u se furma aa cunfluènsa fra u Riàn de Funtane e u Riàn du Ciò, quandu i furman[n. 4] u Riàn du Fossu (au de sutta de Câve).[14]

Ecunumia

Sebèn che u sò cursu u l'è ciütòstu cürtu, a sò ègua a l'è stèta inti anni sfrütâ, tantu ch'u se sa che intu mediuevu i l'ean presènti di muin[2], ma de sti lì au dì d'ancöi u nu l'è restàu ninte. De cuntru e zône de dund'u pàssa u riàn e sun pe'a ciü pàrte agricule, a partì dae cultivasiùi de fàsce d'uìva, survatüttu fra Sàlea e Cian Boschi, ch'e sùn giè de moddu ch'u ghe picche bèn u sû.[15] Ciü in bassu i làscia pòstu ae stüffe e ae cultüe in campu avèrtu, cumme quelle de ciànte da òrtu e de sciùe, pe'a ciü parte in sa fin du riàn, dund'u gh'è in bèllu nümeu de aziènde agricule.[16] Limitè invece i impianti de l'indüstria, levàu quarche casu, cumme a Câva de Sàlea, dismissa da tèmpu[17], da dunde u se piggiava u tuvu.[2]

Nòtte

Nòtte dialetâli

  1. ↑ A prununsia a pò êsse diferènte a segunda du parlante e de sò origini: se ghe dìxe [ka'rɛnda] dae parti di Furtìn e da Carènda, mèntre in Arbenga Veggia u se ghe dìxe [ka'ɹɛnda] (Ca"ènda o Ca(r)ènda), cumme u vegne dìtu ascì inti paisi ch'i l'hàn ina prununsia da "e" avèrta. De cuntru, intu parlà de gènte de l'âta Nêva (presèmpiu) u numme u vegne [ka'ɹenda] (Ca(r)énda), in lìnea cun l'àndiu ch'i l'han sti dialetti. Sun puscìbili, ancù, de furme dunde a "r" a l'è spaìa du tüttu cumme Caènda (pr. [ka'ɛnda]).
  2. ↑ 2,0 2,1 Inte paòlle che in arbenganese sitadìn e l'han u sòn [ɹ], u Carendìn u tènde a scentâle du tüttu, levàu quarche casu, dund'a gh'è a trasfurmasiùn in [r]. De ciü, i süfissi in -o(r)iu (['ɔɹ:iu]) i vegne tòstu tütti in -ôiu (['o:iu]), senù e sun puscibili de furme de mezzu, cumme -ôriu (['or:iu])
  3. ↑ 3,0 3,1 A prununsia da paòlla Aurelia a nu l'è ünica, e a riva a vixinâse, inte serti caxi, a 'na furma cumme [ɔ:'rellia]
  4. ↑ A ciü parte de furme di verbi inte persune plürali a l'è trunca, levàu sèrti caxi d'üsu cumün (es. 'furman'), de prubabile pe' influènsa de l'arbenganese sitadìn

Nòtte au tèstu

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 AA.VV., 2016, 2.1 Caratteristiche del Bacino - Geografia, p.8
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Ferrando, 2019, Rio Carenda, p. 161
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 E infurmasiùi presentè e sun stète recampè a partì da: (IT) Piani di bacino stralcio per l'assetto idrogeologico (torrente Carenda), in sce pianidibacino.ambienteinliguria.it. URL consultòu o 26 dexénbre 2024. Tôe 245110-100-140-150 e 245070-060
  4. ↑ AA.VV., 2016, 2.6.1.1 Descrizione della rete idrografica - Torrente Carenda allo sbocco a mare, p.18
  5. ↑ (IT) Josepha Costa Restagno, Gli Statuti di Albenga del 1288, Zena, Società Ligure di Storia Patria, 1995. (I 104; III 76)
  6. ↑ Matteo Vinzoni, Tipo geometrico di parte della Riviera di Ponente, Zena, 1750
  7. ↑ (IT) Matteo Vinzoni, Pianta del Commissariato della Sanità di Albenga, in Pianta delle due Riviere della Serenissima Repubblica di Genova divisa ne Commissariati di Sanità, Zena, 1758, p. 80.
  8. ↑ (IT) AA.VV., Matteo e Panfilio Vinzoni nella città e nel territorio di Albenga (1750-1), in Carte e cartografi in Liguria, Zena, SAGEP Editrice, 1986, pp. 145-160, ISBN 9-788-87058212-3.
  9. ↑ (IT) Carta topografica in misura del litorale della Riviera di Ponente (Parte sesta), in sce igmi.org. URL consultòu o 29 dexénbre 2024.
  10. ↑ Giacomo Agostino Brusco, Delineazione della Costa fra il Capo delle Mele e Pietra, Zena, 1800 ca.
  11. ↑ (IT) Giuseppe Cottalasso, Capo VIII. Dei Fiumi, e Torrenti che sono fra i confini della Città d'Albenga., in Saggio storico sull'antico ed attuale stato della città d'Albenga compilato da Giuseppe Cottalasso avvocato, Zena, Stamperia Delle-Piane, 1820, p. 158.
  12. ↑ (IT) Area protetta Provinciale Rio Carenda, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 29 dexénbre 2024.
  13. ↑ 13,0 13,1 Ferrando, 2019, Rio Carenda, p. 162
  14. ↑ (IT) Area protetta Provinciale Rio Carenda, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 27 dexénbre 2024.
  15. ↑ AA.VV., 2016, 2.5.2.2.1 Territori agricoli - Colture permanenti arboree, p.16
  16. ↑ AA.VV., 2016, 2.5.2.1 Territori agricoli - I seminativi, p.16
  17. ↑ AA.VV., 2016, 2.3.8 Cave, p.13

Bibliugrafìa

Âtri prugètti

Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Carènda_(turènte)&oldid=257673"