Делауэр
Координаталара: 39°09′30″ с. ш. 75°31′28″ з. д. / 39.1582° с. ш. 75.5244° з. д. (G) (O)
Делауэр (ааҥл. Delaware, [ˈdɛləwɛər]) диэн АХШ штата. Делмарва тумул арыы хотугу-илиҥҥи өттүтүгэр турар. Дэлауэр соҕуруу уонна арҕаа өттүнэн Мэрилэнды кытта, хоту өттүнэн Пеннсүльванианы кытта, хотугу-илиҥҥи өттүнэн Нью Дьерсины кытта кыраныыссалыыр.
Дэлауэр иккис ордук иэнинэн кыра АХШ штата (Род Айлэнд кэннэ) уонна алтыс ордук олохтоохторун ахсааннарынан кыра АХШ штата, ол эрээри алтыс ордук нэһилиэнньэ хонуутунан улахан АХШ штата. Үс уокурукка: Нью-Касл, Кент уонна Сассекс, араарыллар. Штат киин куората — Довер.
Штат аата Томас Уэст, бастакы Вирдьиния баһылыгын, титулуттан тахсар: «Де ла Варр үһүс барона». Делауэр 1787 сыллахха, ахсынньы 7 күнүгэр, бастакы АХШ торут сокуонун баттабыта, ол иһин «бастакы штат» курдук биллэр[1].
Устуоруйа
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Билиҥҥи Делауэр штат сирдэригэр бастакы Дьобуруопа колонистара — Нидерландалар. Кинилэр 1631 сыллаахха, билиҥҥи Льюис куорат сиригэр Сванедал диэн колонияны оҥорбуттара. Ол эрээри биир сыл ааспытын кэннэ кинилэр индеецтары кытта мөккүөрдэспиттэрэ. Ол иһин бары олохтоохтор уонна колонистар өлбүттэрэ.
1638 сыллахха шведтар билиҥҥи Уилмингтон куорат сиригэр шведтэр Кристина диэн бастакы шведтэр Хоту Америкаҕа баар куораттарын төрүттээбиттэрэ. Шведтэр уонна нидерландалартан ураты өссө фииннэр (Ол кэмҥэ Сибиэссийэ састаабыгар киирэр этилэр) уонна ньиэмэстэр колонизацияҕа кыттыбыттара. 1651 сыллахха нидерландалар Кристина куорат аттытыгар Форт Казимир диэн сэлиэнньэни төрүттээбиттэрэ. 3 сыл ааспытын кэннэ, шведтэр баһылыктара — Юхан Рисинг, бу сэлиэнньэни атаакалаабыта. Куорат саллаттара түргэнник бэриммиттэрэ. Ол эрээри 2 нэдиэлэ ааспытын кэннэ нидерландалар сэриини саҕалаабыттара. Юхан Рисинг түргэнник бэриммитэ.
1664 сыллахха, атырдьах ыйын 27 күнүгэр, икки ааҥыл хараабыла уодаһыннаахтык Саҥа Амстердам гааваныгар киирбиттэрэ. Кини түргэнник бэриммитэ, ол эрээри ааҥыллар көҥүл итэҕэл талыытын хаалларыахтаах этилэр[2]. Ол кэннэ губернатор экспедицияны Делауэр сирдэригэр ыыппыта, ол түмүгүнэн барытын уорбуттара[3].
Делауэр уон үс колонияҕа киирсэр этэ. Кини тутулуга суох буолуу сэриитигэр кыттыыны ылбыта. Сэрии 1775 сыллаахха саҕаламмыта уонна ол саҕаламмытын кэннэ кини үс уокуругун «Делауэр штатынан» ааттыр буолбуттара. 1776 сыллахха, Делауэр бэйэтин төрүт сокуонун ылыллыбыта[4].
Киэгирээпийэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Делауэр Делмарва тумул арыыҕа турар. Уһуна — 154 км, кэтитэ — 14-тэн 56 дылы км, уопсай иэнэ — 5060 км². Ол иһин Дэлауэр — иккис ордук кыра АХШ штата (Род Айлэнд кэнниттэн). Соҕуруу уонна арҕаа өттүттэн Мэрилэны кытта, хотуттан Пеннсүльванианы (АХШ штаттарыгар соҕотох төгүрүк кыранысса) кытта, илинтэн Нью Дьэрсины (кыраныысса үксүн Делауэр өрүһүнэн) кытта кыраныыссалыыр.
Клиимат
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Делауэр клиимата үксүн байҕал-намыһах, климакка үксүн Атлантик далайа влияйдыыр. Штат уһуна кыра (154 км) эрээри, тэмпэрэтиирэ араас буолуон сөп. Ордук куйаас тэмпэрэтиирэни Милсборо куоракка мээрэйдээбиттэрэ — +43 °C, ордук тымныы тэмпирэтиирэни эмиэ ол куоракка мээрэйдээбиттэрэ — -27 °С.
Делауэр салгын тэмпэрэтиирэтин орто кээмэйэ[5]:
| Салгын тэмпэрэтиирэтин орто кээмэйэ | ||||||||||||
| Тохсунньу | Олунньу | Кулун тутар | Муус устар | Ыам ыйа | Бэс ыйа | От ыйа | Атырдьах | Балаҕан | Алтынньы | Сэтинньи | Ахсынньы | Сыл |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1.8 °C | 3.2 °C | 7.4 °C | 14.6 °C | 18.0 °C | 22.7 °C | 25.4 °C | 24.6 °C | 21.0 °C | 14.9 °C | 8.5 °C | 4.4 °C | 13.8 °C |
Уокуруктар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]| Уокурук[6] | Былааҕ | Киин куората[6] | Төрүттэммитэ[6] | Олохтоохторун
ахсаана (2010)[7] |
Сирэ |
|---|---|---|---|---|---|
| Киэнт | 
|
Довер | 1680 (1682) | 162 310 | 
|
| Нью Касл | 
|
Уилмингтон | 1673 | 538 479 | 
|
| Сассэкс | 
|
Дьордьтаун | 1680 (1682) | 197 145 | 
|
| Делауэр | 
|
Довер | 1776 | 897 934 | 
|
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ James Caldwell. Ratification Dates and Votes – The U.S. Constitution Online(ааҥл.). USConstitution.net. Тургутулунна 23 Кулун тутар 2025.
- ↑ The History of New Netherland and the Half Moon(ааҥл.). Тургутулунна 23 Кулун тутар 2025.
- ↑ Roger Hainsworth, Christine Churchers The Anglo-Dutch Naval Wars 1652—1674. — Stroud, 1998. — С. 105.
- ↑ Constitution of Delaware; 1776(ааҥл.). Йэль сокуону үөрэтэр оскуола. Тургутулунна 23 Кулун тутар 2025.
- ↑ Погода и климат Делавера(нууч.). Погода и Климат. Тургутулунна 23 Кулун тутар 2025.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Delaware's Hundreds and Counties(ааҥл.). Delaware Genealogical Society. Тургутулунна 20 Муус устар 2025.
- ↑ 2010 Census Data(ааҥл.) (Делауэр дьаһалтата). Тургутулунна 20 Муус устар 2025.
Тас сигэлэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- delaware.gov — Делауэр штатын ситим-сирэ.
| ||||||||||||||