Sovjetunionens kultur

Den sovjetiske forfattarforeininga, som blei oppretta i 1932, førte ideologisk kontroll med det litterære feltet i tråd med doktrinen om den sosialistiske realismen, som i 1934 blei vedtatt som norm for sovjetisk kunst. Den sosialistiske realismen bygde på tre prinsipp: truskap til partiet, truskap til sanne idear (marxismen-leninismen) og folkeleg appell. Kunsten, og særleg litteraturen, skulle framfor alt framstille røyndomen i si revolusjonære utvikling. Kunsten blei såleis meir didaktisk og idealistisk enn realistisk. I ei berømt formulering kalla Stalin forfattarar for «sjelsingeniørar».

Den sosialistiske realismens kanskje fremste mønsterroman var Korleis stålet blei herda (1932–1934) av Nikolaj Ostrovskij. Ein film som fekk ein tilsvarande posisjon var Tsjapajev (1934), som bygde på ein proletarroman av Dmitrij Furmanov med handling frå borgarkrigen.

Med prinsippet om sosialistisk realisme, som kravde at kunsten skulle vere tilgjengeleg for folket, kom restane av avantgarden under sterk kritikk. I arkitekturen blei 1920-talets konstruktivisme erstatta av nyklassisisme med innslag av nygotikk. Eit berømt uttrykk for denne vendinga var reaksjonen på operaen Lady Macbeth frå Mtsensk av Dmitrij Sjostakovitsj. Trass i stor suksess i forkant blei verket skjelt ut på framsida av Pravda i 1936, under tittelen «Kaos i staden for musikk», og Sjostakovitsj modererte stilen sin. Teateret til den modernistiske regissøren og teoretikaren Vsevolod Mejerhold blei stengt i 1938, og han blei skoten i 1940. Ei rekke kunstnarar møtte den same lagnaden under den store terroren.

Det var ikkje berre «vanskeleg» kunst som fekk hardare kår. Nasjonale elitar, som sentralmakta mistenkte for å setje nasjonsbygging føre det allsovjetiske prosjektet, blei også utreinska. I Ukraina går dette under namnet «den skotne renessansen».

I tråd med prinsippet om sosialistisk realisme var kunstnarar sterkt oppfordra til å skrive folkeleg, noko som for komponistar ofte ville seie omfattande bruk av folkloristisk materiale. Kunst og kultur skulle, med ei anna formulering frå Stalin, vere «nasjonal i form og sosialistisk i innhald». Fleire etablerte kunstnarar frå Sovjetunionens sentrum, som komponisten Rejngold Glier, drog ut i republikkane der dei samarbeidde med lokale kunstnarar om å utvikle ein nasjonal og samstundes sovjetisk stil.

Akkurat kvar grensa gjekk for kva som var akseptabel «nasjonalitet i form», blei svært utfordrande for kunstnarar å finne ut av. Den georgiske komponisten Vino Muradeli (1908–1970) fekk i 1948 krass kritikk for operaen Den store venskapen, ein tittel som refererer til prinsippet for nasjonalitetspolitikken under Stalin. Operaen var ifølge sovjetbyråkratane for lite nasjonal, det vil seie for modernistisk i form, og samstundes for mykje nasjonal («nasjonalistisk») i innhald.

I den første tida etter revolusjonen profilerte Sovjetunionen seg som eit antiimperialistisk prosjekt, noko som også innebar ein kritikk av Russland før revolusjonen. Under Stalin blei «russisk kultur» rehabilitert, og ein klassisk russisk kanon blei ein sovjetisk kanon. Heilt sentralt her stod klassisk russisk litteratur og musikk. Ved Pusjkinjubileet i 1937 heitte det at «Russland er ein stor nasjon fordi han gav verda Pusjkin og Lenin.» Mot slutten av 1930-talet kom det filmar om tidlegare russiske herskarar som Peter den store og Aleksandr Nevskij, den siste av Eisenstein, som deretter byrja å arbeide med filmen om Ivan den grufulle.

Ein klassisk russisk patriotisme blei endå meir synleg under den andre verdskrigen, då jamvel den ortodokse kyrkja fekk friare spelerom. Generelt var sensuren friare i desse åra, og komponistar som Sjostakovitsj og Sergej Prokofjev fekk Stalinprisen fleire gonger for verk som i dag er på standardrepertoaret internasjonalt.

Til gjengjeld følgde ein ny og endå meir intensivert kontroll med kulturlivet og kunstnarar rundt 1947, som særleg var regissert av Andrej Zjdanov. Forfattarar som Anna Akhmatova og Zosjtsjenko blei utsette for svertekampanjar. Eitt av kulturpolitikkens sentrale skjellsord var «formalisme», og denne kritikken råka (igjen) Sjostakovitsj, Prokofjev og Aram Khatsjaturjan. Vestleg påverknad blei fordømt. Kampanjar mot «kosmopolittar» råka særleg jødiske kunstnarar.

Stalinismen, med all si undertrykking og einsretting, er perioden for fleire av dei mest kjende verka frå og om Sovjetunionen, sjølv om dei ikkje kunne publiserast før langt seinare, vanlegvis først i Vesten. Til dei viktigaste høyrer diktsyklusen Rekviem av Akhmatova, som handlar om den store terroren, og den verdskjende romanen Meisteren og Margarita av Bulgakov. Viktige vitnesbyrd frå perioden er memoarane til Nadezjda Mandelsjtam og Jevgenija Ginzburg.

Stalinismen promoterte også «kultur» i ein vidare forstand, nemleg som kultivering og danning. Med avantgardens undertrykking og tilbakekomsten av ein klassisk kanon, fekk sovjetisk kultur i praksis mange likskapar med borgarleg vestleg kultur. Kultivering og danning var også ideal for kvardagslivet (god hygiene og åtferd) og for konsum, sjølv om Sovjetunionen var eit mangelsamfunn. Fysisk fostring stod sentralt i sovjetisk utdanning.

Liberaliseringa etter Stalins død i mars 1953 kom også kulturlivet til gode. For mange kunstnarar og intellektuelle blei «oppriktigheit» mottoet for den nye tida, i tråd med artikkelen «Oppriktigheit i litteraturen» som litteraturkritikaren Vladimir Pomerantsev (1907–1971) publiserte alt i desember 1953. Litteraturen skulle vere oppriktig, ikkje idealiserande eller skjønnmålande.

Dei neste åra kom det ut fleire verk som rett nok ikkje var systemkritiske, men som peika på manglar eller feil ved systemet. Dei viktigaste er romanen som gav namn til perioden, Tøvêr (sjå tøvêrsperioden), av Ilja Erenburg (1954), Ikkje av brød åleine av Vladimir Dudintsev (1956) og framfor alt Ein dag i Ivan Denisovitsj’ liv av Aleksandr Solzjenitsyn (1962). Sistnemnde handlar om livet i ein fangeleir (sjå Gulag) og var det mest kritiske verket som såg dagens lys og blei ein sensasjon verda over. Seinare, meir systemkritiske verk av Solzjenitsyn fekk ikkje kome ut. I 1969 miste han medlemskapen i forfattarforbundet, og i 1974 blei han utvist frå Sovjetunionen.

Eit anna verk som var over grensa for det akseptable, var romanen Dr Zjivago av Boris Pasternak (1957), som blei smugla ut av Sovjetunionen og publisert i utlandet. På grunn av dette fekk ikkje Pasternak reise og ta imot Nobelprisen i litteratur, og han blei i staden utsett for svertekampanjar. Sensuren blei ikkje borte, men var mindre streng og ikkje minst mindre føreseieleg. Sovjetiske lesarar fekk større tilgang til utanlandsk litteratur.

Tøvêrsperioden blei prega av den såkalla sekstitalsgenerasjonen, som er særleg kjent for poetane sine og som var viktige for utviklinga av både ukrainsk og russisk litteratur: Andrej Voznesenskij, Jevgenij Jevtusjenko og Bella Akhmadulina i Moskva, og Ivan Dratsj (1936–2018) og Lina Kostenko (1930–) i Kyiv. Ei seinare nyvinning var landsbyprosaen. Størst lesarskare fekk krimbøkene.

Viktige bidrag til sovjetisk film i denne perioden var Tranane flyg (1957) av den georgiske regissøren Mikhail Kalatozov (Mikheil Kalatozisjvili) og Menneskets lagnad (1959) av Sergej (Serhij) Bondartsjuk, som begge tematiserer andre verdskrigen på ein oppriktig måte, frå eit individuelt perspektiv. Ein annan viktig fornyar av filmen var armenske Sergej Paradzjanov (Sakris Paradzjanjan), som mellom anna laga Skuggar av gløymde forfedrar (1965), med handling lagt til Ukraina. Det største namnet i sovjetisk poststalinistisk film sett i ettertid er Andrej Tarkovskij, trass i at han ofte hadde vanskar med å få vist filmane sine i Sovjetunionen.

I 1970-åra blei ei rekke filmar produserte i dei sentralasiatiske republikkane og i Georgia.

Den sentrale klassiske komponisten etter Stalins død var framleis Sjostakovitsj. Ein yngre generasjon av komponistar som Alfred Schnittke, Sofia Gubajdulina, Valentyn Sylvestrov, Gia Kantsjeli og Edison Denisov (1929–1996) fekk etter kvart eit namn i samtidsmusikken også utanfor Sovjetunionen, trass i at dei ofte blei møtt med kritikk frå offisielt hald heime. Den avantgarde stilen til ukrainske Sylvestrov kom på 1960-talet i konflikt med offisiell estetikk, og han blei seinare stengt ute frå det sovjetiske komponistforbundet. I 1979 fordømde leiaren Tikhon Khrennikov musikken til mellom anna Gubajdulina og Denisov, medan Schnittke kom på kant med forbundet året etter.

Mange av verdas fremste utøvarar av klassisk musikk hadde sovjetisk statsborgarskap: Svjatoslav Richter, Leonid Kogan, David Ojstrakh, Emil Gilels, Mstislav Rostropovitsj og Galina Visjnevskaja. Dei to sistnemnde emigrerte i 1974.

Ei anna kunstform Sovjetunionen satsa stort på, var ballett. Sovjetisk ballett bygde vidare på tradisjonane frå tida før revolusjonen, og dei to sentrale institusjonane var Kirovballetten i Leningrad og Bolsjojteateret i Moskva. Dei fostra mange store dansarar, men mange, som Rudolf Nurejev, emigrerte til Vesten av politiske, personlege eller kunstnarlege (konservative) årsaker.

Brezjnevtida, også kjent som stagnasjonsperioden, baud tidleg på forfølging av kunstnarar som anten var i opposisjon eller blei hevda å vere det. I 1964 blei poeten Iosif Brodskij dømt for å ha opptredd som «sosial parasitt», han emigrerte i 1972. I 1965 blei forfattarane Andrej Sinjavskij og Julij Daniel tiltalte og dømde for antisovjetiske publikasjonar.

Den siste større litterære skandalen i Sovjetunionen var antologien Metropol (1979), som ikkje fekk godkjenning av forfattarforeininga, men som initiativtakarane presenterte for vestlege journalistar. Etterpå blei manuset publisert i USA. Mellom bidragsytarane var både etablerte forfattarar som Voznesenskij og Akhmadulina og yngre forfattarar som Vasilij Aksionov, Jevgenij Popov, Viktor Jerofejev, Fazil Iskander og Andrej Bitov. Dei fekk publiseringsforbod, som stod fram til perestrojka, og fleire vart fråtatt medlemskapen i forfattarforeininga.

Eitt av dei første ungdomskulturelle fenomena var såkalla stiljagi, ein slags hipsterstil som ikkje var heilt ulik amerikanske beatniks, og som var kjenneteikna av stilfulle antrekk og interesse for jazz. Jazz var ei vestleg musikkform som sovjetstyremaktene lenge var negative til, men som dei på grunn av den store interessa hos sovjetisk ungdom etter kvart slepte til i kontrollerte former. Noko liknande gjorde dei med rock tidleg i 1980-åra, då den første sovjetiske rockeklubben blei oppretta i Leningrad. Her spelte viktige band som Akvarium og Kino.

Sovjetunionen hadde sin offisielle populærmusikk i form av såkalla «vokalinstrumentale ensemble» (VIA). Dei hadde gjerne namn som «Syngande gitarar» eller «Lystige karar», og framførte glad og optimistisk musikk. I tillegg til slike anonyme danseorkester fanst det enkeltartistar («estrada») som Alla Pugatsjova (1949–). Ho var den sovjetiske popens superstjerne.

Den sovjetiske visesongen vaks også fram utanfor dei offisielle kanalane, men blei like fullt svært populær. Dei meste kjende representantane var Vladimir Vysotskij, Bulat Okudzjava og Aleksandr Galitsj. Musikken sirkulerte ved hjelp av lydband (magnitizdat). Zjanna Bitsjevskaja (1944–) sine populære innspelingar av folkesongar kom ut på offisielle plateselskap.

Ulike former for undergrunnskultur fanst gjennom heile sovjetperioden, men blir særleg viktig frå og med liberaliseringa etter Stalin. Denne blei ofte skapt i private sirklar eller grupper. Tekstane frå denne kulturen kom ikkje ut på statlege forlag, men blei distribuerte utanfor dei offisielle forlagskanalane ved hjelp av sjølvpublisering (samizdat). Sjølvpublisering skjedde over det meste av Sovjetunionen, på ei rekke ulike språk. Dette var også ein viktig kanal for ny uoffisiell litteratur, for forbodne tekstar av eldre forfattarar, for utanlandsk litteratur og generelt for religiøs og politisk aktivisme.

Ei kjent hending i undergrunnskulturens historie i Sovjetunionen er det som i ettertid er kjent som «Bulldosarutstillinga» i 1974. Ei gruppe avantgardekunstnarar stilte ut verka sine i ein park i utkanten av Moskva, men utstillinga blei broten opp av KGB ved hjelp av vasskanonar og bulldosarar. Eit sentralt namn på den seinsovjetiske uoffisielle kunstscenen var Ilja Kabakov, som var knytt til Moskvakonseptualismen.