inflasjon

I Noreg forhandlar partane i arbeidslivet om lønsvekst. Auka lønskostnadar over det verksemdene toler, kan føra til at dei set opp prisane, og at ein får inflasjon. Vert prisveksten høgre enn lønsveksten, får ein kjøpt færre varer for same løn. Då er reallønsveksten, altså kjøpekrafta til løna, negativ. Dette kan i sin tur føra til høgre krav om lønsvekst for å gjenoppretta kjøpekrafta, som kan føra til endå meir inflasjon (sjå løn-pris-spiral).

Grunna dette samspelet vert inflasjon og lønsvekst ofte analysert som eit simultant system i inflasjonsmodellar.

I Noreg har det vore tradisjon for at forhandlingar i eksportretta sektor i industri set ei ramme for kor høg lønsveksten kan vera utan at konkurransekrafta vert svekka. Dette kallast for frontfagsmodellen. Frontfagsmodellen kan på den måten hjelpa til med å halda inflasjonen nede.

Forventningar om framtidig prisvekst kan verka inn på korleis inflasjonen utviklar seg. Går folk ut frå at det kjem til å verta inflasjon i framtida, kan dei endra åtferda si på ein slik måte at dette forårsakar inflasjon.

Til dømes vil alle framtidige kostnadar for verksemder, også lønskostnadar, kunna verka inn på prissetjinga allereie i dag. Forventningar om høg inflasjon i framtida kan òg gjere at arbeidstakarane krev høgre løn for å kompensere for prisstigninga, og forventninga kan verte ein sjølvoppfyllande profeti.

Korleis ein best skal modellera forventningar i inflasjonsmodellar har vore gjenstand for mykje forsking.

Valutakursen, altså prisen på utanlandske pengar i norske kroner, verkar inn på importert prisvekst. Når prisen på utanlandsk valuta går opp, så må ein betala meir i norske kroner for same vara. Prisen på importerte varer og tenester går opp. Sidan importprisar inngår i det ålmenne prisnivået, går då det ålmenne prisnivået opp. Dersom alt anna er likt, får ein høgre prisvekst.

Ein renteauke gir høgre innskotsrente for norske kroner, som kan auke etterspurnaden samanlikna med utanlandsk valuta. Det vil gjera den norske krona meir verdt og styrke kjøpekrafta.

Toll kan reknast som ein skatt på importerte varer og vil dermed bidra til høgre prisar. I dei fleste høve vil toll gi eit eingongshopp i prisnivået og dermed ta form av ein førebels inflasjon.

Brot i forsyningskjeder eller avgrensingar i tilgangen på innsatsvarer eller tenester kan gi høgre prisar på sluttprodukta som inngår i konsumprisindeksen. Det kan skje om uventa sjokk treff verdsøkonomien, og logistikksektoren ikkje greier å handtera endringa i etterspurnaden for varelevering. Manglar og vanskar med å importere ei varegruppe kan gi prisauke for denne varegruppa.

Historisk sett har sentralbankar påverka inflasjonsnivået gjennom fysisk trykking av pengar. I dag regulerast derimot inflasjonen i hovudsak gjennom styringsrenta. I motsetning til fysiske pengar skapast moderne bankpengar kvar gong nokon tar opp eit lån. Renta set ein kostnad på å skapa desse pengane.

Styringsrenta er renta bankane betalar på innskot i Noregs Bank. Styringsrenta påverkar rentenivået bankane gir til kundane sine, som deretter har innverknad på innanlandsk etterspurnad. Det gjer styringsrenta til det viktigaste verktøyet for Noregs Bank si inflasjonsstyring.

Ein renteauke kan redusera innanlandsk etterspurnad gjennom at folk får høgre lånekostnadar og dårlegare råd og dermed etterspør mindre, slik at det vert mindre prispress. I tillegg kan ei høg innskotsrente gjere valutaen meir attraktiv og styrke valutakursen, som gjer utanlandske varer billigare.

I tida frå slutten av Napoleonskrigane til den fyrste verdskrigen utvikla pengemengda seg nokolunde i takt med produksjonskapasiteten i dei fleste land. Sjølv om prisnivået hadde periodar med stigning og fall, var det for det meste ikkje store endringar i inflasjonen.

Under den fyrste verdskrigen opplevde dei fleste land ein omfattande inflasjon. Etter krigen forsøkte mange land å koma ned att til prisnivået før krigen. Denne deflasjonspolitikken bidrog til å skapa arbeidsløyse og å bremsa den økonomiske veksten.

Under den andre verdskrigen vart også pengemengda i dei fleste land auka som fylgje av krigsfinansiering. Dei normale verknadane av dette på prisnivået vart likevel heldt att med prisregulering og rasjonering.

Ved slutten av krigen hadde ein difor mange stader eit unormalt forhold mellom pengemengda og produksjonen av varer og tenester. Denne undertrykte inflasjonen vart løyst med pengeinndragingar eller ved at ein lét prisane stiga.

Sjølv om eit meir normalt forhold mellom pengemengd og produksjonsverdi var gjenoppretta, heldt likevel prisnivået fram med å stiga overalt i dei industrialiserte landa etter krigen. I 1970-åra opplevde ein både høg arbeidsløyse og inflasjon samstundes, noko økonomar på den tida ikkje trudde skulle vera mogleg (sjå stagflasjon).

I 1980- og 1990-åra hadde særleg enkelte søramerikanske land svært høg inflasjon. Overgangen til marknadsøkonomi i Aust- og Sentral-Europa og Russland førte òg til sterk inflasjon, og i det dåverande Jugoslavia førte borgarkrigen og den internasjonale boikotten til hyperinflasjon i 1993.

Frå andre halvdel av 1980-talet avtok likevel inflasjonen mange stader, inkludert i Noreg. Slik var hovudtendensen heilt fram til etter koronapandemien i 2021, då inflasjon igjen auka globalt.