folkehelse

I internasjonal samanheng blir folkehelsearbeid definert som bruk av vitskap og erfaring for å førebyggje sjukdom, forlengje livet og fremje helse, ved organisert arbeid i samfunnet, offentlege og private organisasjonar, forsamlingar og enkeltindivid. Resultata av dette arbeidet, altså helsetilstanden til befolkninga, blir skildra indirekte, gjennom eit omfattande sett av indikatorar for helsetilstand, helseproblem og andre forhold som påverkar helsetilstanden. Dei mest objektive og allment aksepterte kriteria for vurdering av folkehelsa er knytte til tal for dødelegheit, sjukelegheit, livskvalitet og forbruk av helsetenester og trygdeytingar.

Det er stor skilnad på kor god oversikt ulike land har på dette. I Noreg har ein, i tillegg til dødsårsakstatistikken, ei rekkje sjukdomsregister og gjentekne levekårsundersøkingar, i regi av Statistisk sentralbyrå (sjå helsestatistikk) og Folkehelseinstituttet.

I Noreg er det etablert ei rekkje medisinske kvalitetsregister av helsetenesta. Målet med desse registra er å samle informasjon som kan brukast til å forbetre det kliniske arbeidet.

Dødsårsstakstatistikken speglar berre den alvorlegaste sjukelegheita i befolkninga. Sjølv i denne statistikken er det mange feilkjelder, mellom anna som følgje av at få blir obduserte. Obduksjon er ein sentral metode for å avdekkje dødsårsak. Samtidig finst det i dag fleire omfattande sjukdomsregister for somme tilstandar, som kreft, infeksjonssjukdommar og hjarte- og karsjukdommar. I tillegg er det etablert medisinske kvalitetsregister med informasjon om behandlingskvalitet, som kan bidra til å forbetre helsetenesta for store sjukdomsgrupper. I Noreg er det dessutan etablert ei rekkje befolkningsbaserte undersøkingar som gjev moglegheit til å studere førekomst og risiko for fleire større folkehelseproblem. Nokre av desse er samla under nemninga Landsomfattende helseundersøkingar (LHU). Andre helseundersøkingar frå ulike delar av landet inngår i Cohort of Norway (CONOR).

Oversikta over folkehelsa byggjer dermed i stor grad på enkeltundersøkingar og kartleggingar av avgrensa sjukdommar og risikofaktorar. Overvaking av folkehelsa er ei av dei viktigaste oppgåvene til helsestyresmaktene. I 1996 la helseministeren den første folkehelserapporten i Noreg fram for Stortinget. Helsedirektoratet har som oppgåve å følgje med på utviklinga i folkehelsa. I juni 2006 la direktoratet for første gong fram ei samla oversikt over utviklingstrekka i helse- og sosialsektoren. Hovudbodskapane i denne oversikta var at me må auke innsatsen for å redusere skilnadene i helse og levekår, førebu oss på store endringar i befolkningssamansetninga, med langt fleire eldre, og dessutan utvikle verktøy og evne til å prioritere betre, slik at me kan hauste ytterlegare gevinstar i helse og levekår. Den så langt siste stortingsmeldinga om folkehelse er frå 2018–2019.

Utviklinga av helsetilstanden i ei befolkning heng nøye saman med andre utviklingstrekk i samfunnet. Forbetringane i folk sine levekår, og dessutan den medisinske utviklinga, har ført til ei gradvis forbetring av folkehelsa i Noreg.

Sjukdomsbiletet i den norske befolkninga ber i dag preg av samansette og kroniske sjukdommar og plagar. Dette kjem mellom anna av at folk blir eldre enn før. I levekårsundersøkinga i 1991 svara halvparten av den vaksne befolkninga ja på spørsmålet om dei hadde langvarig sjukdom. Omkring ein femdel sa at dei har sjukdommar som verkar inn på kvardagen i betydeleg grad. Langt fleire kvinner enn menn anga å ha slik sjukdom, og blant kvinner over 67 år hadde fire av ti sjukdommar med betydeleg konsekvensar for kvardagen.

Ved levekårsundersøkinga i 2002 svara over halvparten av dei vaksne som vart spurde, at dei hadde éi eller annan form for helsesvikt eller plage. Heile 80 prosent av dei spurde sa likevel at dei hadde god helse, og fire av fem med helseplager synest at dei hadde eit godt liv. Resultata frå levekårsundersøkinga i 2002 tydde på at dei som bur åleine, vurderer si eiga helse som dårlegare enn dei som bur saman med nokon.

I dag (2025) rapporterer befolkninga gjennomgåande høg subjektiv livskvalitet; i 2024 låg gjennomsnittleg tilfredsheit nær 7 på ein skala frå 0 til 10, med små endringar for vaksne over tid. Samstundes hadde unge ei tydeleg nedgang i tilfredsheit i perioden 2009–2019, etterfølgd av ein auke etter 2020; i 2024 var betringa særleg tydeleg i aldersgruppa 18–24 år, medan nivåa elles er meir stabile. Sjølvrapportert helse har over lang tid lege på eit stabilt og høgt nivå i befolkninga, med små endringar mellom aldersgrupper. Likeins kan resultata tyde på at menneske med sjukdom og funksjonsnedsetjingar i dag synest dei hadde det noko betre enn før.

Forskjellar består: lågare livskvalitet og eigenvurdert helse er vanlegare blant grupper med låg inntekt, låg utdanning og fleire levekårsutfordringar. Blant ungdom er auken i rapporterte psykiske plager eit vedvarande trekk, sjølv om tilfredsheita med livet i same periode har betra seg noko.

Kroppslege sjukdommar

Muskel- og skjelettlidingar er den mest utbreidde gruppa av dei kroniske plagene. Kvar tredje nye uførepensjonist har sjukdom i muskel- og skjelettsystemet, og slik sjukdom er hovuddiagnose ved halvparten av langtidssjukmeldingane.

Astma, allergi og hudsjukdom er utbreidde, og førekomsten av astma hjå born har auka dei siste åra. Fem til ti prosent av norske skuleborn har, eller har hatt, astma.

Ei viktig side ved folkehelsa er fordelinga av sjukdom og død i befolkninga, og skilnader i helsetilstanden mellom ulike grupper. I alle aldersgrupper har til dømes menn større dødelegheit enn kvinner. Det er velkjent at sosioøkonomisk status har noko å seie for helsa. Sosial ulikskap i helse er framleis eit folkehelseproblem i Noreg.

Oslo-undersøkinga i 1970-åra viste ein aukande risiko for hjarte- og karsjukdom med søkkande sosioøkonomisk status, og at dødelegheita i dei tre indre, austlege bydelane i Oslo var cirka 2,5 gonger så høg som i dei tre ytre, vestlege bydelane. Tilsvarande forskjellar finst i dag mellom menn som berre har grunnskuleutdanning, samanlikna med menn som har høgskule- eller universitetsutdanning. Det er ein samanheng mellom yrke og helseproblem, og arbeidsløyse er ein risikofaktor for både fysisk og psykisk sjukdom.

• Sjå arbeidsløyse og helse.

Helsetilstanden i vår del av verda har betra seg monaleg, vurdert ut frå dødelegheit og middellevetid, samstundes har befolkninga vorte meir opptatt av si eiga helse.

Den amerikanske psykiateren Arthur J. Barsky skreiv om dette i 1988, og peika på at folk på tross av bettre helse, oftare kjenner seg sjuke. Han karakteriserte dette som eit helseparadoks, og hadde fleire forklaringar på fenomenet. For det fyrste har medisinske framsteg og betra levekår ført til at fleire lever lenger med sjukdommane sine og med det får fleire kroniske plager. Dernest er helsemedvitet i samfunnet auka, og folk er meir merksame på plagene sine. Kommersialiseringa av helsetenester og helseprodukt, samt fokuseringa til media (og seinere sosiale media) på helsefarar, skaper angst og uro. Folk sine forventingar har dessutan heile tida auka litt meir enn det den medisinske utviklinga og ressursmessige tilgangen gjev grunnlag for, noko som har skapt ei aukande kløft mellom forventningane om behandling og symptomfridom og den verkelege situasjonen.

Om folk verkeleg kjenner seg sjukare no enn tidligare er ikkje så lett å forska på. Når folk lever lenger vil dei få fleire ikkje-fatale sjukdomer, men om dei kjenner seg sjukare enn tidligare generasjoner er ikkje så sikkert. Ser ein på studier av eldre mennesker i dag, til dømes frå Sverige, så finn ein at det har skjedd ei dramatisk forbetring av eldre si intellektuelle og kroppslige evne dei siste 50 åra. Den svenske forskaren Ingemar Skoog skriv at dagens 70-åringar er nesten dobbelt så gode i psykologiske testar og minnetestar, og at den fysiske formen har blitt betre.

Eit anna døme på helseparadoks er skilnaden i dødelegheit mellom menn og kvinner. Kvinner lever i snitt lenger enn menn, men samstundes er dei meir sjuke og bruker ei større del av helsetenestene.

Geoffrey Rose (1926–1993) skreiv om et førebyggingsparadoks i 1981. Det oppstår når eit førebyggjande folkehelsetiltak som gir store fordelar for samfunnet – som påbod om bilbelte, ein 'feittskatt' eller massevaksinasjon – berre gir små fordelar for kvar enkelt deltakar.

• dødsårsaker
• helse
• befolkning
• epidemiologi

• FHI – Hjerte- og karregisteret
• FHI – Landsomfattande helseundersøkingar
• FHI – Cohort of Norway (CONOR)
• FHI – Dødsårsaksregisteret
• SSB – Fakta om helse
• Nasjonale medisinske kvalitetsregistera