Marktkapitalisme wordt slecht hertekend

Het aantal Engelstalige Wikipedia pageviews van het begrip Tariffs in najaar 2024.
De meeste opzoekingen dateren van na de Amerikaanse presidentsverkiezingen.

Er wordt stevig gemorreld aan de vrijheid van ondernemen in het marktkapitalisme. Maar het is een overheidsbemoeienis die ons jammer genoeg niet dichter bij een duurzame economie i en samenleving brengt.

Wie een duurzame economie wil creëren, weet maar best dat dit niet lukt met een pure vrije markteconomie, nog minder met autoritair staatskapitalisme. 

Nog belangrijker is het besef dat slim opererende overheden cruciaal zijn om de dringende duurzaamheidstransities te laten slagen. Samenlevingen en bedrijven i kunnen niet zonder hun overheden als ze ecologische, sociale of democratische verbeteringen nastreven.

Wellicht het beste voorbeeld daarvan is de opkomst van de zogenaamde welvaartsstaat die decent inkomen en welzijn bracht voor honderden miljoenen mensen. Zij kon maar ontstaan doordat overheden en samenlevingen een sociaal gecorrigeerde economie afdwongen, weliswaar met de schaduwzijde van veel te lange blindheid voor ecologische bijsturing.

Groeiende overheidsbemoeienis… maar allesbehalve slim

Maar wat toont de huidige realiteit? De overheidsbemoeienis met het speelveld van het financiële marktkapitalisme groeit maar doorgaans allesbehalve slim.

Koortsige tarievenoorlog

Op 2 april 2025 start de president van ’s werelds dominante economie i een koortsige tarievenoorlog met zowat de hele wereld. Meest aandacht krijgen de daardoor veroorzaakte zware verstoringen van de wereldwijde handels- en productieketens; soms ook de compleet disfunctionele werking van onvoorspelbaar op en neer springende tarieven voor investeringsbeslissingen; veel minder de inkomensonzekerheid die massa’s werknemers i treft in tal van landen. 

Herindustrialisering versus migrantenjacht

De beoogde herindustrialisering van de VS leidt tot ongeziene publieke confrontaties tussen de politieke chef en big tech. De baas van Apple, jarenlang het meest waardevolle bedrijf, krijgt presidentiële tariefdreigementen te slikken als hij productie uit China i niet naar de VS maar naar India zou verhuizen. 

Het is raden waar de werknemers i voor een grootschalige VS-herindustrialisering – zelfs als die heel geautomatiseerd zou zijn - vandaan kunnen komen. Want tegelijkertijd woedt er nog een ander mank overheidsingrijpen, namelijk de jacht op ‘ongewenste’ migranten waarvan de meesten nochtans onmisbare steunpilaren zijn van belangrijke economische sectoren. 

Net het meest geruchtmakende optreden is het oppakken en uitwijzen van honderden Zuid-Koreanen die een nieuwe Amerikaanse industriële vestiging van twee Zuid-Koreaanse multinationals uit de grond stampen. (1) Het onderstreept hoe diverse ondoordachte overheidsoperaties met elkaar kunnen botsen. 

Opkomend staatsdirigisme in kapitalisme?

Bovenal rijst die fundamentele vraag: wordt de kapitalistische nummer één economie i gekenmerkt door een opkomend staatsdirigisme? Daar zijn meer aanwijzingen voor.

Technologische oorlog i

Al langer sleept de VS zijn tech industrie, alsook die van o.a. Oost-Aziatische landen en Nederland, mee in wat het ziet als een technologische oorlog i met de opkomende grootmacht China i. De nieuwe president introduceert extra bochtenwerk in zijn aanpak van wat al dan niet kan.

Het ene moment komen er extra exportbeperkingen of zelfs exportverboden voor de hoogwaardige chips van o.a. Nvidia, niet toevallig sinds kort ’s werelds meest waardevolle bedrijf.
Even later blijkt een koehandel mogelijk met de president. Export van afgezwakte versies naar China i kan toch indien de betrokken bedrijven i een deel van de opbrengst afstaan aan de staatskas van de VS. Zo vergroot nog de collusie tussen politieke en financieel-economische macht i. De grootste onduidelijkheid heerst over hoe wettelijke regels nu tot stand komen. Alleen zeker is dat de overheid veel meer zeggenschap wil.

In het totalitaire China i is dat al lang zo: de overheid reageert er door bedrijven i op te dragen niets meer te kopen bij Nvidia. De heersende technologische oorlog i maakt van ondernemen een lastige stiel.

De opkomst van semi-staatsbedrijven

Intussen heeft de Amerikaanse president de steun aan de noodlijdende chipproducent Intel in augustus 2025 omgezet in aandelen. Zo wordt Intel deels een staatsbedrijf, voor 9,9 procent. Dat is op zijn minst heel verschillend van de klassieke Amerikaanse economische aanpak.

Plannen voor staatsinmenging zijn er verder voor de defensiesector. Daar ook ambieert de Amerikaanse overheid aandeelhouder te worden van bedrijven i zoals Lockheed, Boeing of Palantir. (2)

Merkwaardige opgang staatsfondsen
in financieel kapitalisme

Het kan kaderen in een presidentiële beslissing die Pala i begin februari al opmerkte: er moet een VS-staatsfonds komen, op te richten binnen het jaar. 

Dergelijke publieke investeringsfondsen zijn een tweesnijdend zwaard. Aan de ene kant kunnen democratische samenlevingen er hun voordeel mee doen om noodzakelijke duurzaamheidstransities te bevorderen. Keerzijde is dat autocraten en dictaturen er op de meest handige wijze van gebruik kunnen maken om de rijkdommen van een samenleving naar hartenlust aan te wenden of in te pikken.

Langs zijn neus weg heeft de president begin dit jaar verklaard dat zo’n fonds het Amerikaanse TikTok in portefeuille zou kunnen hebben. Het is afwachten  of dat ballonnetje werkelijkheid zou kunnen worden… zeker is dat de overheid zich een merkelijk grotere economische rol toe-eigent, onder andere bij TikTok.

En Google dan, ook een kandidaat voor het overheidsfonds? Dat is weinig waarschijnlijk want de Amerikaanse justitie heeft geoordeeld dat Alphabet zijn zoekmachine mag houden. Nochtans zou het niet onlogisch zijn. Google, nog altijd vrijwel alomtegenwoordig, vervult een publieke functie van immens algemeen belang. Daarom hoort ze eigenlijk gemeengoed of commons te zijn… bv. beheerd door een overheidsfonds, en in een ideale wereld liefst een mondiaal beheerd publiek fonds. Wat de meeste mensen lange tijd voor onmogelijk houden, is overmorgen soms realiteit. Zo is het bv. verlopen met onderwijs voor iedereen, algemeen stemrecht of betaalde vakantie.

Huidige overheidsbemoeienis brengt geen betere wereld

Tijd om de huidige trend naar meer overheidsbemoeienis in het marktkapitalisme in te schatten. Die wortelt vooral in de autoritaire koers die de Verenigde Staten varen, en de steeds duidelijker clash op tal van vlakken met het nog veel autocratischere China i.

Waar wacht rest van de wereld op
om duurzamer koers te varen?

Helaas heeft de bemoeienis niets te maken met een democratische overheid die zich inspant voor een hoogdringende ecologische omslag, voor veralgemeende welvaart en sociale oogmerken, voor een veiliger wereld en een betere democratie die de rechten van al haar burgers wil waarmaken.

Waar wacht de rest van de wereld eigenlijk op om een dergelijke duurzame koers te varen? Tussen en weg van twee systemen die een menselijke samenleving niet dichterbij brengen. 

Dirk Barrez
Hoofdredacteur Pala i.be | auteur van TRANSITIE. Onze welvaart van morgen en 11 politieke dwaasheden 

Afbeelding Wikimedia Community - This file is licensed under the Expat License

Voetnoten
(1) Wikipedia - Georgia Hyundai plant immigration raid 
(2) Reuters, Trump administration mulls taking stakes in defense firms including Lockheed Martin, August 26, 2025

Lees verder
Architectuur van een duurzame economie, Pala i 10-9-2019
De cruciale rol van overheden voor een welvarende toekomst, Pala i 20-8-202
Als we goed willen leven, moeten we onze economie leren sturen, Pala i 26-8-2003
Een onderbelichte economische macht, staatsfondsen, Pala i 14-11-2024
Ook een staatsfonds voor de schuldenrijke Verenigde Staten, Pala i 3-2-2025
Het onderschatte belang van publiek goed, Pala i 1-4-2025