Toekomst van publieke diensten & het bureaucratisch fenomeen

Welke samenlevingen genieten de beste publieke diensten i en goederen? Zij die doelgericht omspringen met hun middelen en kunnen vertrouwen op de gemotiveerde inzet van hun public servants én hun burgers. Dat ontmijnt de bureaucratische val. 

We weten uit vorige artikels hoe het belang van publieke diensten gevaarlijk ondergesneeuwd is geraakt. We zagen dat alles en iedereen de zware gevolgen van de aanval op publiek goed ondervindt, want dat goed is wat we allemaal net hard nodig hebben.

Sleutelvraag: hoe leveren
overheden beste kwaliteit?

Dan is de sleutelvraag: hoe leveren overheden de beste kwaliteit aan hun burgers, zowel van publieke goederen i als diensten? Hoe vermijden dat ze verzanden in onderpresteren en bureaucratie i? 

Van kleine ervaring tot Le phénomène bureaucratique

De kleine ervaring helpt te oriënteren. Denk vooral niet dat bureaucratie i alleen overheden kenmerkt. Zelf bemerkte ik al heel jong funeste inertie in de buik van een elektronisch mastodontconcern; en ervaarde de sterke en gewaardeerde prestaties van werkelijk volledig zelfsturende teams (1) in een publiek bedrijf.

Wanneer ik later in Le phénomène bureaucratique las hoe bureaucratieën niet in staat zijn hun eigen falen bij te sturen, herkende ik dat fenomeen uit de privésector. Het is trouwens nog altijd even relevant: zoals toen de Europese elektronicabedrijven onmachtig waren om toenmalig computergigant IBM aan te kunnen, tonen Europese bedrijven i decennia later nog exact dezelfde onmacht vis-á-vis de digitale giganten uit de VS en China i.

Levenslange desastreuze impact in publieke sector

Natuurlijk is bureaucratie i ook een bedreiging voor de publieke sector, en met ergere gevolgen wegens het grote maatschappelijke belang ervan. Bedenk maar even de levenslange desastreuze impact van slecht onderwijs, ondermaatse gezondheidszorg of totaal onvoldoende klimaat- en energiebeleid.

Hoe goed of hoe slecht publieke diensten i en bedrijven i werken is dus extreem belangrijk. Zwitserland, de Europese welvaartsstaat die zowat minst belastingen i heft, kan zijn inwoners toch o.a. het allerbeste treinvervoer bieden. Ook al behoren ze tot de rijkste burgers, nemen ze meest van alle Europeanen de trein om zich te verplaatsen. Bedenk hoeveel voordeel en winst deze samenleving hieruit haalt op tal van vlakken: mobiliteit en bereikbaarheid voor iedereen, klimaat, ruimtelijke ordening, verkeershinder, milieuverontreiniging, sociaal kapitaal i, gezondheid, financieel …

Dit en vele andere voorbeelden illustreren hoe belangrijk doelmatigheid is voor performante openbare dienstverlening… en dat een manco aan efficiëntie dus een hoogst reëel maatschappelijk probleem vormt. (2) 

Markt brengt hier geen fundamentele raad

Er bestaan goede redenen om vele publieke diensten i geheel of gedeeltelijk te onttrekken aan de werking van de markt. Maar daar is een vervelende schaduwzijde aan. Anders dan voor privébedrijven kan marktwerking de bureaucratisering van die levensbelangrijke diensten amper of niet corrigeren.

Loutere privatisering i heeft dikwijls veel meer nadelen dan voordelen zoals o.a. de geschiedenis van water- en spoorbedrijven aantoont. (3) Dat geldt evenzeer voor deregulering i, vergeet dat gevaarlijke klimaatverandering i vermijden ooit zou kunnen zonder afdwingbare regels. Privatisering i en deregulering i reiken dus amper oplossingen aan. Evenmin privaatgeleide digitalisering waarbij overheden en samenleving de sturing en controle over algoritmen verliezen, en enorme datastromen in privéhanden (dreigen te) belanden. Een dergelijke politieke abdicatie riskeert samenlevingen te verarmen – letterlijk en figuurlijk – in plaats van te versterken.

Wat dan wel? Het belang van openheid en transparantie

De essentie van bureaucratieën vormen de machtsverhoudingen binnenin. Mensen in organisaties werken bewust of onbewust meest van al aan hun eigen machtspositie; een praktijk die veelal gepaard gaat met weinig communicatie en gebrek aan transparantie.

Dat zou mee kunnen verklaren waarom opener samenlevingen minder last hebben van bureaucratie i. De Zweedse welvaartsstaat is ongetwijfeld heel open en transparant. Al is de werking ervan o.a. door de eigen burgers vaak en fel bekritiseerd, tot in veelbekeken en -gelezen krimi’s toe… net het potentieel van die burgers, van hun samenleving en hun bedrijven i, heeft zich door de werking van hun welvaartsstaat enorm kunnen ontplooien. Daar kan in tal van sectoren onmogelijk naast worden gekeken, van financiën tot cultuur en kunsten, van economie i tot digitalisering en defensie.

Openheid en transparantie stimuleren
samenwerking op gelijkwaardiger basis

Openheid en transparantie stimuleren dat mensen samenwerken. En belangrijk, ze bevorderen een samenwerking op meer gelijkwaardige basis. Deze eigenschappen zijn dus zowel in het belang van alle burgers als van vrijwel alle civil servants. 

Het komt er dus op aan openheid en transparantie sterk te injecteren in alle organisaties die verantwoordelijk zijn voor publieke diensten i en goederen. Dat is een hele klus, vooral omdat vele politici en gevestigde bureaucratische machtsstructuren er al te dikwijls weinig van willen weten.

Hoe de hoogste kwaliteit van publiek goed leveren? Breng overheid en burgers samen

Het kan nog beter, namelijk door burgers structureel nauw te betrekken bij de werking van de publieke diensten i. Niet met flauwe afkooksels als enquêtes of allerlei vormen van pseudo-inspraak. Neen, ken hen het onvervreemdbare recht toe om mee te beslissen. 

Hoe dan wel? Maak de burgers op gelijke voet met de overheid medeaandeelhouder van alle publieke diensten i of bedrijven i. Zo zijn ze allemaal lid van de algemene vergadering en leveren ze de helft van de bestuurders. Zo verwerven ze effectieve medezeggenschap en de noodzakelijke toegang tot alle relevante informatie. Bovenal, zo kunnen burgers en overheid samen een dynamiek creëren die het beste haalt uit hun gezamenlijke bedrijven i, die daarom de naam publiekscoöperaties i verdienen. (4)

Begin daarom met de meest cruciale publieke bedrijven i zoals spoorwegen en ander openbaar vervoer i, bank(en), openbare omroep, telecom, distributie van energie, elektriciteit en data, post enzovoort. Zo ontwikkelen en stimuleren samenlevingen hun burgerzin en hun economische democratie i. Die positieve evolutie kan vervolgens ook bijdragen tot een heropbloei van hun politieke democratie.

Dirk Barrez
Hoofdredacteur Pala i.be | auteur van TRANSITIE. Onze welvaart van morgen en 11 politieke dwaasheden 

Foto Kevin B., Waste collection in Utrecht 2019, Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International

Lees de vorige bijdragen
Het onderschatte belang van publiek goed | Pala i 1-4-2025
Hernieuwde aanval op publieke diensten valt niet uit de lucht | Pala i 20-4-2025

Voetnoten
(1) Pas veel later werd dat een modebegrip in het managementjargon, overigens zelden echt in praktijk gebracht.
(2) Misleidend is dat het zogenaamde Department of Government Efficiency - sinds begin 2025 actief in de VS - zich allesbehalve prioritair richt op een beter functionerende overheid, wel op bijna dogmatisch afschaffen van administraties en verminderen van civil servants en overheidsmiddelen. Het zou echter zelfbedrog zijn om te concluderen dat werken aan efficiëntie onnodig zou zijn.
(3) Lees daarover het artikel Als het over privatisering gaat, zijn wij geen extremisten | Pala i 14-4-2005 met aandacht voor het boek The Limits to Privatization van Ernst von Weizsäcker en vele anderen dat de voor- en nadelen van privatiseringen onderzoekt aan de hand van wel vijftig gevallen.
(4) Lees meer in Publiekscoöperaties voor Belfius, Proximus en VRT de betere oplossing | Pala i 22-1-2014

Vind in het woordenboek privatisering i publieke goederen i publiekscoöperatie i